Η καλλιέργεια της υγείας
του Γιάννη Βελίκη
Αρχικά η λέξη καλλιέργεια μπορεί να ξενίζει. Καλλιεργούμε τη γη, καλλιεργούμε το μυαλό μας, αλλά η υγεία είναι κάτι που δεν ελέγχουμε… Σωστά; Μάλλον όχι.
Και πρώτα – πρώτα τι σημαίνει υγεία και ποια είναι η φυσιολογική κατάσταση των ανθρώπων: να είναι υγιείς ή να ασθενούν; Στην συγκεκριμένη ερώτηση οι περισσότεροι θα απαντήσουν ότι η φυσιολογική κατάσταση των ανθρώπων είναι το να είναι υγιείς και η ασθένεια αποτελεί μια διαταραχή αυτής της φυσιολογικότητας. Όμως η πραγματικότητα δείχνει εντελώς αντίθετα δεδομένα.
Στο βιβλίο των Τόρβαλτ Ντέτλεφσεν και Ρύντιγκερ Ντάλκε «Η ασθένεια ως πορεία της ψυχής» (Εκδ. Πύρινος Κόσμος), οι συγγραφείς επιχειρηματολογούν με πολύ σοβαρά ντοκουμέντα, ότι η φυσιολογική κατάσταση των ανθρώπων είναι να ασθενούν και μόνο κατ’ εξαίρεση κάποιοι είναι εντελώς υγιείς, αν είναι και αυτοί υγιείς! Αυτό συμβαίνει γιατί οι περισσότεροι άνθρωποι επισκέπτονται συχνά το γιατρό τους για κάποια ασθένεια. Πολλοί εξ αυτών έχουν χρόνιες ασθένειες για τις οποίες παίρνουν θεραπεία συνεχώς (π.χ. διαβήτης). Αλλά και από τους ανθρώπους που δηλώνουν υγιείς και δεν επισκέπτονται γιατρούς, αν τους εξετάσουμε με ένα καλό ερωτηματολόγιο υγείας, θα αποκαλυφθεί ότι και αυτοί υποφέρουν από ενοχλήσεις διαφόρων τύπων, όπως νεύρα, αϋπνία, πονόκοιλους, αρθριτικούς πόνους, μυωπίες, πονοκεφάλους, ξινίλες στο στομάχι κ.λπ. παρά το γεγονός ότι δεν επισκέπτονται γιατρό. Συνεπώς αν ένα τεράστιο ποσοστό των ανθρώπων σήμερα (άνω του 90%) υποφέρει από σωματικές ή ψυχικές ασθένειες και ενοχλήσεις, και μόνο λίγοι καταφέρνουν να νιώθουν εντελώς υγιείς, μήπως είναι καιρός να συνειδητοποιήσουμε και να αποδεχθούμε ότι η ασθένεια είναι η φυσιολογική κατάσταση των ανθρώπων;
Αν δει κανείς την πραγματικότητα με αυτό το πρίσμα, θα αντιληφθεί ότι η υγεία είναι το έπαθλο για ορισμένους μόνο ανθρώπους, που το κατακτούν μετά από σοβαρές προσπάθειες και υιοθέτηση ενός συντηρητικού στυλ ζωής. Σαν τους ακροβάτες, που το επάγγελμά τους απαιτεί πολλά χρόνια προπόνησης και προετοιμασίας, οι υγιείς άνθρωποι επιβάλλεται να διατηρούν συγκεκριμένες συμπεριφορές και φιλοσοφία ζωής για να απολαμβάνουν μια ζωή χωρίς ασθένειες. Με αυτό το πρίσμα, λοιπόν, μπορούμε να χαρακτηρίσουμε τις προσπάθειες για έναν υγιή ψυχικά και σωματικά οργανισμό ως καλλιέργεια της υγείας.
Η καλλιέργεια περιλαμβάνει συγκεκριμένες ενέργειες που χρειάζεται να κάνουμε σήμερα, για να έχουμε υγεία αύριο. Όπως ένας καλός γεωργός που προετοιμάζει το χωράφι του για να μαζέψει αργότερα τη σοδειά του, και όπως ένας μαθητής προετοιμάζεται χρόνια για τις πανελλαδικές εξετάσεις, ο μελλοντικά υγιής θα πρέπει να φροντίσει σώμα, συναίσθημα και μυαλό ώστε να είναι υγιής στο επόμενο διάστημα.
Συνήθως τίποτα δεν είναι τυχαίο, και τίποτα δεν έρχεται απρόοπτα. Στις κοινωνίες του δυτικού κόσμου σήμερα, που σχεδόν για όλα τα μικρόβια υπάρχει και το αντίστοιχο φάρμακο, οι άνθρωποι συνήθως δεν ασθενούν από μικροβιακές μολύνσεις, αλλά υποφέρουν από χρόνιες ασθένειες που έχουν να κάνουν με τον τρόπο ζωής τους. Με άλλα λόγια ασθενούν συνήθως από ασθένειες που «χτίστηκαν λιθαράκι – λιθαράκι», και την στιγμή που η ζημιά που έχει προκληθεί γίνει μη αντιστρέψιμη, αναγκάζονται οι άνθρωποι να επισκεφτούν γιατρό. Αλλά τί ακριβώς να κάνει ο γιατρός σε έναν άνθρωπο με βουλωμένες αρτηρίες από χοληστερίνη, με μαύρα πνευμόνια από πίσσα, με κίρρωση ήπατος από αλκοόλ, με πόνους στα γόνατα από το υπερβολικό πάχος; Θα του πει φυσικά να αλλάξει τρόπο ζωής: να τρώει ελαφρά γεύματα, να μην καπνίζει, να μην πίνει αλκοόλ και να αδυνατίσει. Και ο ασθενής πιθανόν θα του απαντήσει ότι δεν μπορεί να αλλάξει τρόπο ζωής: αν μπορούσε θα το είχε ήδη κάνει και δεν θα ασθενούσε… Και επειδή η πιο σοφή φράση στην περίπτωση είναι το «προλαμβάνειν είναι καλύτερον του θεραπεύειν», μόνο αν ο άνθρωπος μπορέσει να αλλάξει συνήθειες ζωής πριν αρρωστήσει έχει ελπίδες να μείνει υγιής και να χαρεί την υπόλοιπη ζωή του με πλήρη λειτουργικότητα. Αν φτάσει στο σημείο να κάνει «μπαλονάκι» λόγω βουλωμένων αρτηριών, ή διαγνωστεί με καρκίνο του πνεύμονα και νιώσει ανάπηρος και ασθενής, πολύ δύσκολα θα μπορέσει να ξαναζήσει μια καλή ποιότητα ζωής.
Α) Οι δύο προϋποθέσεις της υγείας
Συνήθως τα περισσότερα παιδιά γεννιούνται με πολλές ευαισθησίες, και μετά τα πρώτα χρόνια καταφέρνουν να είναι αυτόνομοι και υγιείς οργανισμοί, κυρίως στο Δυτικό κόσμο μιας και στην Αφρική τα δεδομένα είναι πολύ διαφορετικά. Η υγεία τους εξασφαλίζεται από το νεαρό της ηλικίας τους, και επομένως τα άθικτα από ασθένειες και μολύνσεις κύτταρα τους, καθώς επίσης και από τις καλές συνήθειες διατροφής και άσκησης που οι γονείς και οι βρεφονηπιοκόμοι επιβάλλουν στα νήπια ως απαραίτητες. Τώρα τί ακριβώς συμβαίνει, και μετά το δημοτικό σχολείο, τα παιδιά αρχίζουν και τρέφονται με κακό φαγητό (junk food), περνούν ώρες στα βιντεοπαιχνίδια και δεν γυμνάζονται, στην εφηβεία απομονώνονται και δεν κοινωνικοποιούνται, αρχίζουν το κάπνισμα, κάνουν σεξ χωρίς προφυλάξεις, δοκιμάζουν επικίνδυνες ουσίες και υιοθετούν πολύ επικίνδυνες συμπεριφορές (οδήγηση υπό επήρεια αλκοόλ, …… κ.λπ), είναι θέμα και οικογένειας και πολιτισμικό. Το αποτέλεσμα είναι ότι από τα 18 και μετά, οι περισσότεροι νέοι έχουν βάλει τις βάσεις για να ασθενήσουν μερικά χρόνια μετά!!!
Και η ασθένεια πώς δημιουργείται; Πολύ απλά: με το να παίρνεις λιγότερα θρεπτικά στοιχεία από αυτά που χρειάζεσαι και να βγάζεις λιγότερα σκουπίδια από αυτά που έχεις ήδη συσσωρεύσει! Με άλλα λόγια αν δεν παίρνεις αυτά που χρειάζεσαι καθημερινά (πρωτεΐνες, βιταμίνες, ιχνοστοιχεία, εκγύμναση, σεξ, ύπνο, λύση νοητικών προβλημάτων, αγάπη, κοινωνικότητα, αναγνώριση κ.λπ.) είναι σίγουρο ότι μια μέρα θα δυσλειτουργείς. Και αν δεν βγάζεις από τον οργανισμό σου τα σκουπίδια σου (τοξίνες, ελεύθερες ρίζες, φαγητά που σαπίζουν στο έντερο, παράγωγα του τσιγάρου, υπερβολικό αλκοόλ, αρνητικές σκέψεις, μίσος, κόμπλεξ, θυμό, αγανάκτηση, απελπισία, ανεδαφικές φαντασιώσεις κ.λπ.) τότε επίσης μια μέρα θα ασθενείς. Και μάλιστα χρειάζεται να κάνεις οπωσδήποτε και τα δύο για να χτίσεις την σωματική και ψυχική σου υγεία: να παίρνεις αυτά που χρειάζεσαι και να αποβάλεις αυτά που σε δηλητηριάζουν!
Β) Συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό: η συμπληρωματική λειτουργία τους
Το αυτόνομο νευρικό σύστημα, ή αλλιώς το σύστημα των νεύρων που δεν το ελέγχουμε και νευρώνει την καρδιά, τους πνεύμονες και όλα τα εσωτερικά όργανα, αποτελείται από δύο συμπληρωματικά υποσυστήματα: το συμπαθητικό και το παρασυμπαθητικό.
Όταν λειτουργεί το πρώτο, όλα τα εσωτερικά όργανα επιταχύνουν τη λειτουργία τους: η καρδιά χτυπάει γρηγορότερα, η αναπνοή γίνεται πιο ρηχή και γρήγορη, το στομάχι εκκρίνει γαστρικά υγρά κ.ο.κ. Όταν λειτουργεί το δεύτερο, όλα τα εσωτερικά όργανα επιβραδύνουν αντίστοιχα την ταχύτητα εκτέλεσης των δραστηριοτήτων τους. Τα δύο υποσυστήματα επιδρούν σαν «γκάζι και φρένο» στα όργανα που ελέγχουν.
Όλα αυτά βεβαίως συμβαίνουν σε φυσιολογικές συνθήκες ηρεμίας και ευεξίας. Αν, όμως, ο οργανισμός περνά μια περίοδο στρες, ή απαιτείται να παλέψει για την επιβίωση του, τότε τα πράγματα αλλάζουν: το συμπαθητικό σταματάει τη λειτουργία των οργάνων της πέψης και στέλνει όλο το αίμα στα άκρα (χέρια και πόδια) του οργανισμού προκειμένου αυτός να παλέψει ή να ξεφύγει από τον εχθρό. Το ίδιο συμβαίνει και σε ένα άτομο που είναι σε θλίψη λόγω πένθους ή ερωτευμένο… Η φυσιολογική λειτουργία των οργάνων της πέψης σταματά (ή μερικές φορές γιγαντώνεται και το άτομο πεινά συνέχεια), και το άτομο είναι σε μια νευρική ένταση ετοιμότητας για μάχη, με το μυαλό του να υπερλειτουργεί για να βρίσκει λύσεις σε οποιοδήποτε πρακτικό ή φανταστικό πρόβλημα προκύπτει.
Σε αυτές τις συνθήκες φαίνεται η πλήρης συμπληρωματικότητα των υποσυστημάτων: όσο το συμπαθητικό λειτουργεί έντονα (σε συνθήκες απειλής), το παρασυμπαθητικό σιωπά… Περιμένει και παρακολουθεί. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι «ζηλεύει»… Όπως στα παιδικά παιχνίδια το παρασυμπαθητικό «κουρδίζεται» και δυναμώνει. Περιμένει το πότε θα λήξει η κατάσταση συναγερμού για να επέμβει. Σαν το κόμμα της αντιπολίτευσης περιμένει πότε θα πάρει αυτό την εξουσία. Και όταν αυτό συμβεί, η δράση του θα είναι τόσο δυνατή, όσο δυνατή υπήρξε και η δράση του αντιπάλου του, του συμπαθητικού στην περίοδο της απειλής. Αυτό μπορεί να προκαλέσει τρομακτικά προβλήματα, ακόμη και έμφραγμα μυοκαρδίου!
Ένα πολύ χαρακτηριστικό πείραμα μας δείχνει αυτή την επικίνδυνη συμπληρωματικότητα: ποντικάκια που τους έκοψαν τα μουστάκια τους, τα έριξαν σε πισίνα… Τα ποντίκια βιώσαν μια πολύ έντονη αγωνία και φόβο, μιας και τα μουστάκια τους είναι το όργανο με το οποίο προσανατολίζονται. Τα περισσότερα από αυτά πεθάνανε μέσα στο νερό. Όταν έγινε η νεκροψία διαπιστώθηκε, ότι ο λόγος που πεθάνανε δεν ήταν ο πνιγμός, αλλά το έμφραγμα του μυοκαρδίου. Αυτό συνέβηκε γιατί τα ποντίκια χωρίς τα μουστάκια τους βιώσαν έναν απόλυτο τρόμο ότι θα πνιγούν, με συνακόλουθη τεράστια διέγερση του συμπαθητικού όπου τα πάντα λειτουργούσαν πολύ γρήγορα. Όταν απελπίστηκαν ότι δεν μπορούν να βρουν τη στεριά, το παρασυμπαθητικό τους που επίσης υπερδιεγέρθηκε, σταμάτησε όλα τα εσωτερικά όργανα, ακόμη και την καρδιά τους!
Αντίστοιχα, πολλοί άνθρωποι που ζουν σε μεγάλες περιόδους στρες βιώνουν πολλά προβλήματα που προκαλεί η ανώμαλη λειτουργία του παρασυμπαθητικού: καρδιακές αρρυθμίες, αδυναμία χαλάρωσης, πεπτικά προβλήματα, έλλειψη στύσης και προβλήματα στη libido, διαταραχές του ύπνου, ασταμάτητη νευρικότητα, πονοκεφάλους, κακή λειτουργία του ανοσοποιητικού και αυτοάνοσα νοσήματα. Η υπερδιέγερση του συμπαθητικού σε πολεμιστές, αθλητές, επιχειρηματίες και μαθητές σε πανελλήνιες, φέρνει λίγο αργότερα την υπερδιέγερση του παρασυμπαθητικού που θα διαταράξει για μια ακόμη φορά τη φυσιολογία του οργανισμού, για όσο χρονικό διάστημα κράτησε και η υπερδιέγερση του συμπαθητικού, και ακόμη και αν η δράση αυτή είναι ενάντια στο συμφέρον και στην ισορροπία του συνολικού οργανισμού…
Με άλλα λόγια, το «ζηλιάρικο» παρασυμπαθητικό, θα «κάνει το κομμάτι του» ακόμη κι αν αυτό αρρωστήσει ή σκοτώσει τον οργανισμό για τον οποίο τυπικά το ίδιο εργάζεται!!!
Για το λόγο αυτό, θα πρέπει να αποφεύγονται οι εντάσεις του συμπαθητικού όταν δε χρειάζονται, και όταν αυτό δεν μπορεί να αποφευχθεί, θα πρέπει να δοθεί χρόνος και προσοχή ώστε η υπερδιέγερση του παρασυμπαθητικού να αναπτυχθεί σιγά – σιγά και ελεγχόμενα. Έτσι θα «ξεκουρδιστεί» χωρίς να προκαλέσει βλάβες ή θάνατο.
Γ) Η συμπληρωματική λειτουργία των εγκεφαλικών ημισφαιρίων
Κάπως αντίστοιχα με τα συστήματα του αυτόνομου νευρικού συστήματος, λειτουργούν και τα δύο εγκεφαλικά ημισφαίρια, στη διαχείριση του συναισθήματος.
Γνωρίζουμε πολύ καλά ότι στους δεξιόχειρες, το αριστερό ημισφαίριο διαχειρίζεται τα συναισθήματα που είναι θετικά (χαρά, ευτυχία, ευγνωμοσύνη), ενώ το αριστερό ημισφαίριο τα συναισθήματα που είναι αρνητικά (πόνος απώλειας, απογοήτευση, μίσος, εχθρότητα) κ.λπ. Παρά το ότι όλοι οι άνθρωποι επιθυμούν να νιώθουν μόνο θετικά συναισθήματα (όπως θα ήταν και αναμενόμενο), όταν αυτό συμβεί, το αριστερό ημισφαίριο αναλαμβάνει δράση και φροντίζει να βιώσουμε και τα αντίστοιχα αρνητικά συναισθήματα. Όπως το παρασυμπαθητικό «ζηλεύει» τη λειτουργία του συμπαθητικού, το αριστερό ημισφαίριο των αρνητικών συναισθημάτων «ζηλεύει» το δεξί ημισφαίριο των θετικών συναισθημάτων.
Ο λαός το λέει με έναν πολύ απλό τρόπο: να μη μας βγει ξινό το γέλιο… Το θετικό συναίσθημα προκαλεί τη «ζήλια» του αρνητικού που «περιμένει» τη σειρά του για να κυριαρχήσει. Έτσι παρατηρείται το φαινόμενο ακόμη και ο πιο τυχερός άνθρωπος να νιώθει μετά από λίγο αρνητικά συναισθήματα. Για παράδειγμα, αν κάποιος κερδίσει το λαχείο, φυσικά και θα χαρεί πολύ… Λίγο αργότερα όμως, θα αρχίσει να ανησυχεί μην τον κλέψουν, μην τον απαγάγουν, μην τον εξαπατήσουν, και επίσης μπορεί να ανησυχεί αν η τράπεζα που τα έχει είναι φερέγγυα, πώς θα τα τοκίσει, τι εφορία θα πληρώνει και άλλες τέτοιες περίπλοκες σκέψεις που φέρνουν στενοχώρια.
Τα αντίστοιχα θα συμβούν και στα αρνητικά συναισθήματα: μέσα από τον πόνο έρχεται η χαρά, και μέσα από τη χαρά ο πόνος! Η συμπληρωματικότητα των συναισθημάτων μιμείται απόλυτα τη συμπληρωματικότητα των αισθήσεων και των συγκινήσεων του αυτόνομου νευρικού συστήματος.
Δ) Η θυσία ως μέσο εξευμενισμού των αρνητικών συναισθημάτων
Οι άνθρωποι διαχρονικά γνωρίζοντας διαισθητικά τη συμπληρωματικότητα των συναισθημάτων και των συγκινήσεων, εφεύραν την τελετουργία της θυσίας, για να εξευμενίσουν και να απαλύνουν τα κακά συναισθήματα που ακολουθούν μια μεγάλη χαρά.
Τα παραδείγματα είναι πολλά: όποιος βρει λεφτά στο δρόμο κερνάει… Όποιος κερδίσει στο προπό οργανώνει γλέντι. Όποιος αγοράσει σπίτι διοργανώνει πάρτι και όποιος ανοίξει επιχείρηση κάνει εγκαίνια κ.ο.κ. Πάντα πρέπει κάτι να δώσεις για να «μη σε πιάσει το κακό μάτι», για να μην γυρίσει η χαρά σε πόνο και σε λύπη. Αν το σκεφτούμε η ζωή είναι γεμάτη τελετουργίες μην πάει κάτι στραβά σε μια μεγάλη χαρά, από τη γέννηση ενός ανθρώπου ως και το θάνατο του, με τελευταία τελετουργία αυτή της ταφής, ώστε όλα να πάνε καλά ακόμη και στον άλλο κόσμο!
Φυσικά η προκαταβολική θυσία είναι πολύ διαδεδομένη. Οι Αρχαίοι Έλληνες πάντα κάνανε θυσίες στους θεούς πριν ξεκινήσουν εκστρατείες, οι αγρότες πριν σπείρουν τη γη τους, και οι πιστοί χριστιανοί προσεύχονται και ευχαριστούν το Θεό πριν φάνε για να έχουνε πάντα φαγητό στο τραπέζι τους. Το απόγειο της θυσίας είναι όταν ένας άνθρωπος θυσιάζει το χρόνο του, την ενέργεια του ή ακόμη και τη ζωή του για έναν άλλον άνθρωπο: η θυσία των μοναχών να απομονωθούν από τον κόσμο για να προσευχηθούν για την υπόλοιπη ανθρωπότητα, η θυσία των πυροσβεστών να σώσουν ανθρώπους σε φωτιά με κίνδυνο τη ζωή τους, και η θυσία του Σωκράτη προκειμένου να μην παρεκκλίνει από τις αρχές που πάντα έζησε είναι πολύ χαρακτηριστικά παραδείγματα.
Ε) Η καλλιέργεια της υγείας ως φιλοσοφία ζωής
Ας ξανασυζητήσουμε στο σημείο αυτό το θέμα της καλλιέργειας της υγείας. Όπως τονίστηκε και πρωτύτερα, για να είναι κανείς υγιής, χρειάζεται να παίρνει αυτά που χρειάζεται και να αποβάλει αυτά που τον δηλητηριάζουν.
Το να παίρνει κανείς αυτά που χρειάζεται δείχνει εύκολο και αυτονόητο, ωστόσο δεν είναι καθόλου έτσι τα πράγματα. Όλοι χρειαζόμαστε καλή διατροφή, γυμναστική, σεξ, αγάπη, επιτυχία, αναγνώριση, κοινωνικότητα, και ηρεμία. Πόσοι όμως πραγματικά το καταφέρνουν; Ελάχιστοι… Ο λόγος είναι ότι ο δρόμος της υγείας (όπως και ο δρόμος της αρετής) είναι ανηφορικός και δύσκολος!
Ποιος έχει τη δύναμη ένα χειμωνιάτικο σκοτεινό απόγευμα να αφήσει το καναπέ του, την τηλεόραση, το αναψυκτικό και τη ζεστασιά του σπιτιού του για να πάει σε ένα γυμναστήριο όπου θα ιδρώνει και θα κοπιάζει; Και όμως, η «θυσία» του γυμναστηρίου μας δίνει ένα γυμνασμένο και όμορφο σώμα. Η θυσία της κατανάλωσης κυρίως της μεσογειακής διατροφής μας δίνει έναν υγιή οργανισμό. Η θυσία της επιδίωξης των κοινωνικών επαφών μας προσφέρει μια αξιοπρεπή και αναγνωρίσιμη κοινωνική θέση. Η θυσία της σκληρής δουλειάς μας προσφέρει την επαγγελματική ανέλιξη και την οικονομική άνεση.
Είναι έτσι φτιαγμένο το είναι μας, που τίποτα δεν γίνεται χωρίς ενσυνείδητη προσπάθεια… Από την καθαριότητα του σπιτιού μας, ως την ηρεμία και ευεξία του σώματος, των συναισθημάτων και του μυαλού μας, όλα απαιτούν προσπάθεια. Αλλά, και η κοινωνική μας πραγματικότητα, οι ζωές μας ως πολίτες και η θέση μας ως καταναλωτές, επίσης απαιτούν σκέψη, σχεδιασμό και «θυσίες». Η ίδια η ελευθερία και η δημοκρατία δεν είναι αυτονόητες έννοιες, αλλά καταστάσεις που προκύπτουν μετά τη συνεπή δραστηριότητα και προσπάθεια πολλών ανθρώπων!
Και όπως τονίστηκε προηγουμένως, προκειμένου να αποφευχθεί η κακή λειτουργία του αυτόνομου νευρικού συστήματος με τα συνεπακόλουθα της (αϋπνία, πόνοι, αυτοάνοσα νοσήματα, αρρυθμίες, καταθλίψεις) χρειάζεται να κάνουμε ισορροπημένες επιλογές στη δουλειά μας, στις επιδιώξεις και στις φιλοδοξίες μας. Ποτέ δεν θα πρέπει να ξεπερνάμε τα όρια που μας βάζει ο ίδιος μας ο οργανισμός και η ίδια μας η ψυχική λειτουργία, διότι στην περίπτωση αυτή το τίμημα θα είναι βαρύ.
Τίποτα λοιπόν δεν είναι δωρεάν! Ότι σπουδαίο πήραμε, το πήραμε γιατί οι γονείς μας ή κάποιοι πρόγονοι φροντίσανε να μας το προσφέρουνε. Και εμείς, ότι καλό έχουμε είναι γιατί φροντίσαμε να το αποκτήσουμε και να το διατηρήσουμε. Επίσης, ότι καλό θα έχουνε τα παιδιά μας και οι επόμενες γενιές θα είναι αυτά που εμείς θα φροντίσουμε να αγωνιστούμε για να τα έχουνε!
Η υγεία καλλιεργείται και «κοστίζει». Όπως και η αρετή, έχει ανηφορικό δύσκολο δρόμο… Η ασθένεια, από την άλλη, είναι όπως και η κακία ο εύκολος δρόμος! Μπορεί κανείς να τρώει ότι θέλει, να μη γυμνάζεται ποτέ, να μην δουλεύει, να μην το νοιάζει η πολιτική, να κακολογεί τους άλλους και να τους θεωρεί μόνο αυτούς υπεύθυνους για ότι κακό του συμβαίνει. Αυτό είναι το εύκολο και γι’ αυτό είναι και πολύ ελκυστικό για τους περισσότερους. Η υγεία, από την άλλη, θέλει προσπάθεια.
Η επιλογή της υγείας είναι στο χέρι του καθενός, ανάλογα με αυτά που θα θελήσει να κάνει για να την αποχτήσει!